Raken aan intellectuele eigendomsrechten is een gevaarlijke piste

Dankzij dit staaltje innovatie konden miljoenen levens worden gered en kunnen we twee jaar na de uitbraak van COVID-19 van een post-pandemie tijdperk spreken. We beginnen het virus beter te kennen, we hebben vaccins om er ons beter tegen te wapenen, en er wordt volop gezocht naar betere manieren om corona te behandelen.   

We moeten evenwel waakzaam blijven, zowel voor COVID als voor andere mogelijke pandemieën die om de hoek loeren. We moeten lessen trekken uit wat er de voorbije twee jaar is gebeurd zodat we klaar zijn voor toekomstige gezondheidscrisissen.  

Eén van de pijnpunten die tijdens deze pandemie werd blootgelegd is dat crisissituaties de reflex uitlokken om op zichzelf terug te plooien. We zagen vaccinnationalisme en ongelijke toegang tot vaccins tussen hoge en lage inkomenslanden. Dit moet beter: we moeten in onze toekomstige paraatheid en reactie op pandemieën gelijke toegang tot preventie en behandeling inbouwen.

Binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) werd in oktober 2020 op initiatief van Zuid-Afrika en India (niet toevallig landen die hun eigen farmaceutische industrie proberen te ontwikkelen) het probleem van de ongelijke toegang tot vaccins aangegrepen om een voorstel, de ‘TRIPS waiver’, te lanceren. Dit voorstel zou toelaten om de regels inzake intellectuele eigendomsrechten (IER) zoals opgenomen in het TRIPS-verdrag (1) niet meer te moeten toepassen op behandelingen en vaccins tegen corona. Het  werd vooruitgeschoven als dé oplossing om de schaarste van vaccins op te lossen. Tot een echte ‘waiver’ is het uiteindelijk niet gekomen. Wel werd binnen de WTO in juni 2022 een tekst aangenomen die toelaat om voor COVID-19-vaccins de regels in het TRIPS-verdrag inzake dwanglicenties veel eenvoudiger toe te passen. WTO-Lidstaten kunnen daardoor in de praktijk onder bepaalde omstandigheden octrooien voor een COVID-19-vaccin terzijde schuiven. 

Maar hier stopt het niet: momenteel ligt er een voorstel op tafel om deze beslissing van juni 2022 verder uit te breiden tot geneesmiddelen en diagnostica voor de behandeling van corona. 

Deze beslissingen zijn een gevaarlijk precedent. Ze geven het signaal dat octrooien gelijke toegang tot vaccins en geneesmiddelen in de weg zouden staan. Dit klopt niet. Octrooien hebben geen betekenisvolle rol gespeeld in de ongelijke toegang tot vaccins, andere elementen wel. Octrooien hebben wél een hoofdrol gespeeld in het zorgen dat we vandaag over vaccins beschikken. En toch, met de discussie over de TRIPS-waiver voor vaccins en de mogelijke uitbreiding tot behandelingen en diagnostica, zien we de grootste aanval op de bescherming van intellectuele eigendom sinds het debat over HIV/AIDS meer dan 20 jaar geleden.  

Dit laat zien dat er onderliggend een fundamenteel misverstand over de rol van IER leeft. 

Intellectuele eigendom is de motor voor innovatie: het moedigt onderzoekers en bedrijven aan om nieuwe geneesmiddelen te ontwikkelen.

IER maken het nemen van de risico's, het maken van de kosten en het investeren van de tijd die met die ontwikkeling gepaard gaan, de moeite waard. Zo voedt het een innovatie-ecosysteem dat universiteiten, kleine biotechbedrijven en farmaceutische bedrijven helpt om doorbraken te realiseren. In een sector als de innovatieve farmaceutische industrie is dat van levensbelang. Een sterk IE-kader is het fundament voor onze onderzoeksgedreven industrie om producten te ontwikkelen die patiënten kunnen behandelen of zelfs genezen. 

Het sluimerende gevaar van het voorstel dat nu op tafel ligt zit in het ondergraven van dit fundament. Dit zou op lange termijn ons collectieve vermogen om voldoende innovaties in de pijplijn te hebben hypothekeren, en zal op korte termijn geen verschil maken voor het beschikbaar maken van COVID-19-geneesmiddelen.  

Eerst en vooral tonen data aan dat er inmiddels geen probleem meer is van beschikbaarheid van COVID-19-geneesmiddelen. De productie overtreft de vraag. Daarbij zullen lage- en middeninkomenslanden evenzeer toegang hebben tot deze geneesmiddelen: er werden 140 vrijwillige licentieovereenkomsten met genericabedrijven ondertekend voor COVID-19-geneesmiddelen, en er werden systemen van gedifferentieerde prijszetting opgezet waardoor aan lage- en middeninkomenslanden enkel de kostprijs wordt aangerekend. Dit houdt in dat 99,9 % van Afrika en 100,0% van Zuid-Azië momenteel toegang hebben tot geneesmiddelen. 

Waarom zou het dan opportuun zijn om een maatregel aan te nemen die innovatie als pasmunt gebruikt? Dat zou net heel nadelig kunnen uitdraaien.  

Want zo’n ‘waiver’ brengt de pijplijn van toekomstige therapieën voor COVID-19 in gevaar: 37 behandelingen – m.a.w. slechts 2,0 % van de COVID-19-behandelingen die in ontwikkeling zijn – zijn op vandaag goedgekeurd. De meeste behandelingen bevinden zich dus nog in de ontwikkelingsfase; 75% van deze investeringen worden gefinancierd door de private sector, voor wie intellectuele eigendom onontbeerlijk is om zijn investering te rentabiliseren.  

Bovendien zal dit gevolgen hebben voor verschillende therapeutische domeinen en innovaties die niets met COVID-19 te maken hebben, want veel geneesmiddelen die voor COVID-19 ontwikkeld worden, kunnen ook voor andere ziektes ingezet worden.  

Tenslotte mogen we niet vergeten dat onze Europese economie sterk afhangt van knowhow, technologie en creativiteit. IER speelt daarin een cruciale rol. Bekeken vanuit handelsperspectief, ligt onze sterkte net in goederen en diensten met een intellectueel toegevoegde waarde. Een uitbreiding van de TRIPS-waiver zal in het bijzonder de actiefste O&O- en productielanden op wereldniveau schaden. De impact zal dus vooral voelbaar zijn voor de economie en de innovatiebasis van de EU – en bij uitbreiding van België, en hypothekeert onze strategische veerkracht.